Duży wpływ na działalność Narodowej Demokracji w okresie międzywojennym wywierali jej czołowi działacze, którzy byli księżmi katolickimi, a jednocześnie posłami na Sejm Rzeczpospolitej. Byli to ludzie cieszący się uznaniem nie tylko wśród mieszkańców swojego regionu, ale i całego kraju. Zajmowali oni wysoką pozycję we władzach naczelnych endecji będąc przez szereg lat w jej Zarządach Głównych i Radach Naczelnych.

Katolicyzm zajmował naczelne stanowisko w doktrynie politycznej endecji. Roman Dmowski w opublikowanej w 1927 roku pracy: "Kościół, naród i państwo" napisał: "Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu".

Kościół katolicki był autorytetem, którego siła zawierała się w systemie wskazań etycznych, tradycji, związkach z polskością, w potędze instytucji, jej hierarchicznej strukturze, ujęciu jego nauki w sztywne ramy dogmatów. Kościół uosabiał porządek i ład, niezmienność i stałość. Potępiał liberalizm i socjalizm. Dlatego też obóz narodowy pragnął nadać odrodzonemu państwu polskiemu oblicze katolicko-narodowe. Postulował, więc wychowanie społeczeństwa w duchu religijnym i narodowym, uznanie Kościoła Rzymskokatolickiego za kierownika moralnego życia narodu, przyznanie Kościołowi katolickiemu pełnej niezależności w państwie i naczelnego stanowiska wśród innych wyznań.

Związki endecji z Kościołem katolickim

datują się już z początkiem XX wieku, kiedy to w latach 1905-1910 w szeregach nielicznej przecież Ligi Narodowej znajdowało się 30 księży, w tym 4 biskupów. Członkami Ligi Narodowej byli m.in. ks. arcybiskup Józef Teodorowicz, ks. biskup Arkadiusz Lisiecki, ks. biskup Stanisław Łukomski, ks. Walenty Dymek – późniejszy arcybiskup i metropolita, ks. Feliks Bolt, ks. prałat Antoni Stychel, ks. infułat Józef Prądzyński, ks. prałat Paweł Pośpiech, ks. prałat Konstanty Budkiewicz, ks. prałat Idzi Świtała czy ks. kanonik Teodor Taczak. Sojusz z duchowieństwem katolickim umocniły wybory do Sejmu Ustawodawczego odrodzonego państwa polskiego w 1919 roku, podczas których większość kleru poparła endecję. W latach następnych obóz narodowy podkreślał swoje związki z katolicyzmem poprzez wystąpienie w wyborach do parlamentu w 1928 roku pod szyldem Bloku Katolicko-Narodowego, a także próby nazwania nowego stronnictwa endeckiego Stronnictwem Katolicko-Narodowym. W 1930 roku przy Zarządzie Głównym SN z inicjatywy kierownictwa powstał złożony z duchowieństwa tzw. wydział propagandy katolicyzmu, w skład którego weszli m.in. ks. arcybiskup Franciszek Lisowski, ks. biskup Adolf Piotr Szelążek, ks. prałat Marceli Godlewski, ks. prałat Józef Prądzyński, ks. prałat Feliks Bolt, ks. prałat Antoni Stychel – ogółem 19 duchownych. W latach późniejszych na czoło endeckich haseł wysunął się postulat zbudowania katolickiego państwa narodu polskiego. Przez cały okres istnienia II RP księża katoliccy zajmowali wysokie pozycje we władzach naczelnych endecji, w jej strukturach terenowych i wreszcie wielu z nich było parlamentarzystami.

W latach 1919-1935, czyli w okresie, w którym posłowie endeccy zasiadali w ławach sejmowych (wybory w roku 1935 i 1938 obóz narodowy zbojkotował), księża katoliccy w większości wchodzili w skład parlamentarnych klubów endeckich i chadeckich. Przy czym trzeba zaznaczyć, że najwięcej ich było w tych pierwszych (ponad 20). Do najważniejszych narodowych parlamentarzystów i czołowych działaczy endeckich zaliczali się: ks. Kazimierz Lutosławski, ks. Feliks Bolt, ks. Marceli Nowakowski, ks. Antoni Stychel, ks. Władysław Matus i ks. Józef Prądzyński.

Ksiądz Kazimierz Lutosławski

urodził się 28 III 1880 roku w Drozdowie w powiecie łomżyńskim, w rodzinie ziemiańskiej. Ukończył szkołę średnią w Rydze, studia medyczne w Zurychu, fizykę w Londynie i teologię we Fryburgu. Świecenia kapłańskie przyjął w 1912 roku. Był bliskim współpracownikiem Romana Dmowskiego. Od 1903 roku był członkiem Ligi Narodowej. Propagował zakładanie nowoczesnych szkół i należał do prekursorów ruchu harcerskiego. Wchodził do Naczelnej Komendy Harcerskiej na Królestwo oraz współorganizował harcerstwo w zaborze pruskim. Podczas I wojny światowej był kapelanem Brygady Strzelców Polskich, kierował komisją wojskową Rady Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego oraz redagował pisma "Polak-Katolik" i "Wygnaniec". Po powrocie do kraju został członkiem Zarządu Głównego ZLN. Opublikował m.in. odrębne prace o tematyce pedagogicznej, współpracował m.in. z "Gazetą Warszawską", "Myślą Narodową" i "Harcerzem". Był papieskim prałatem domowym. Do Sejmu Ustawodawczego został wybrany z listy Narodowej Demokracji w okręgu nr 3 (Łomża), do Sejmu I kadencji zaś w okręgu nr 4 (Ostrów) z listy chrześcijańsko-narodowej. Wchodził do zarządu klubu poselskiego ZLN i należał do najczynniejszych posłów. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był kapelanem wojskowym. Zmarł 5 I 1924 roku w rodzinnym Drozdowie.

Ksiądz Feliks Bolt urodził się 7 I 1864 roku w Barłożnie w powiecie starogardzkim, w zamożnej rodzinie chłopskiej. Ukończył studia teologiczne. Święcenia kapłańskie przyjął w 1891 roku. Pracował w różnych miejscowościach Pomorza Gdańskiego, przez cały czas zaangażowany był w działalność narodową, kulturalną i spółdzielczą, m.in. był organizatorem Centralnego Towarzystwa Rolniczego dla Prus Zachodnich, Spółki Wydawniczej "Gazeta Chojnicka" oraz wiceprezesem Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Należał również do wielu organizacji i towarzystw oświatowych. Uczestniczył w pracach Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, był członkiem Tymczasowego Wydziału Krajowego województwa pomorskiego i od 1922 roku Pomorskiego Sejmiku Wojewódzkiego. W latach 1920-1935 pełnił funkcję prezesa Rady Wojewódzkiej ZLN i SN w Toruniu, a w latach 1935-1939 należał do Komitetu Głównego SN. Z ramienia endecji zasiadał w Sejmie Ustawodawczym i w Senacie w latach 1922-1935. Po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez Niemców w dniu 24 X 1939 w Srebnikach i był więziony w Dębowej Łące, Chełmnie i od 21 III 1940 w obozie koncentracyjnym Stutthof, gdzie zginął 7 IV 1940.

Ksiądz Marceli Nowakowski

urodził się 20 IX 1881 roku w Przybyszewie w powiecie grójeckim. Studiował filozofię w Rzymie, teologię w Innsbrucku, gdzie uzyskał doktorat i historię w Monachium. Był sędzią i egzaminatorem synodalnym, profesorem historii Kościoła i historii filozofii seminarium Metropolitalnym Warszawskim w latach 1910-1926, sekretarzem Rady Nadzorczej Polskiej Macierzy Szkolnej, współzałożycielem PCK i członkiem zespołu redakcyjnego "Podręcznej encyklopedii kościelnej". Z ramienia ZLN -SN piastował mandat poselski w latach 1919-1930. Do Sejmu Ustawodawczego wybrany został w okręgu nr 15 (Grodzisk), do Sejmu I kadencji wybrany w okręgu nr 12 (Grodzisk), do Sejmu II kadencji w okręgu nr 1 (Warszawa). Pracował w komisji przygotowującej konkordat. Był doskonałym kaznodzieją i prowadził działalność duszpasterską wśród młodzieży akademickiej. W 1926 roku został proboszczem parafii Zbawiciela w Warszawie. Był członkiem Zarządu Głównego ZLN. Należał do grupy czołowych działaczy SN w Warszawie. Wspierał finansowo "Gazetę Warszawską", a później "Warszawski Dziennik Narodowy". Aresztowany przez gestapo 4 X 1939 i zwolniony, ponownie aresztowany 8/9 XII 1939 i osadzony w więzieniach przy ul. Daniłowiczowskiej i Rakowieckiej, przesłuchiwany w siedzibie gestapo w al. Szucha. Skazany na śmierć, rozstrzelany 22 I 1940 roku w Palmirach lub 18 II 1940 w Warszawie w ogrodzie sejmowym na skarpie.

Ksiądz Antoni Stychel

urodził się 13 VI 1859 roku w Dłusku. Maturę uzyskał w Poznaniu w roku 1880, ukończył potem studia inżynieryjne w Berlinie, teologię w Wurzburgu oraz seminarium duchowne w Gnieźnie, po czym został wyświęcony na księdza. Od młodych lat działał w ruchu narodowym, był członkiem Towarzystwa im. T. Zana. Był potem wikarym i proboszczem w Poznaniu. W 1892 roku założył Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich, a po powstaniu związku tych towarzystw został jego prezesem i był nim do końca życia. W latach 1898-1913 był posłem do sejmu pruskiego, a w okresie od 1904 do 1918 do parlamentu Rzeszy. Przez wiele lat sprawował funkcję proboszcza i prałata kolegiaty św. Marii i Magdaleny w Poznaniu. Był papieskim prałatem domowym. Wszedł w skład Sejmu Ustawodawczego reprezentując tam ziemie byłego zaboru pruskiego i był jego wicemarszałkiem z ramienia endecji. W 1922 roku został senatorem z województwa poznańskiego z ramienia ZLN, był wicemarszałkiem Senatu i wiceprezesem klubu senackiego ZLN w l. 1922-1927. Zmarł 13 I 1935 roku.

Ksiądz Władysław Matus urodził się 20 V 1888 roku w Buczynie w powiecie bocheńskim, w rodzinie chłopskiej. Ukończył seminarium duchowne i teologię we Lwowie. Pracował początkowo jako wikary w Lubaczowie, a następnie jako proboszcz w Husiatynie (województwo tarnopolskie) i Lwowie. W czasie I wojny światowej należał do zarządu Międzydzielnicowego Związku Polaków. W 1917 roku założył w Kopyczyńcach filię Komitetu Biskupiego Krakowskiego oraz składnicę kółek rolniczych. W 1918 był komisarzem Husiatyna. Podczas walk polsko-ukraińskich był kilkakrotnie więziony. Po wejściu wojsk polskich stanął na czele Powiatowej Organizacji Narodowej. Był członkiem rady miejskiej i powiatowej. W 1922 roku otrzymał godność kanonika i uzyskał mandat w okręgu nr 54 (Tarnopol). Przystąpił do Klubu ZLN. Należał do Zarządu Głównego ZLN i SN. Był wiceprezesem Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego. Publikował artykuły w "Ojczyźnie" i "Głosie Polski". W czasie II wojny światowej przebywał na terenie Generalnego Gubernatorstwa i wchodził do centralnych władz Komitetu Ziem Wschodnich. Po wojnie kontynuował działalność konspiracyjną w prezydium SN, będąc na przełomie 1945/1946 roku prezesem Zarządu Głównego SN. Uniknął aresztowania i pod zmienionym nazwiskiem pracował jako proboszcz w Bobrownikach i Przedni (diecezja włocławska). W 1978 roku przeszedł na emeryturę i zamieszkał w sanktuarium maryjnym w Ostrowąsie w województwie włocławskim, gdzie zmarł 27 IV 1993 roku.

Ksiądz Józef Prądzyński

urodził się 2 III 1877 roku w Żołędowie w powiecie bydgoskim. Ukończył gimnazjum w Chełmnie w 1898 roku i seminarium duchowne w Poznaniu w 1901 roku. Pracował jako wikary w Strzelnie na Kujawach w latach 1902-1912, następnie do 15 XI 1917 roku był proboszczem w Gnieźnie. Był inicjatorem powstania różnych organizacji społecznych, gospodarczych i oświatowych, którymi przez długie lata kierował. Potem w Poznaniu kierował Drukarnią i Księgarnią św. Wojciecha, po pewnym czasie objął patronat nad Poznańskim Okręgiem Młodzieży Polskiej, a w 1927 roku prezesurę Związku Młodzieży Polskiej. W latach 1917-1925 był sekretarzem generalnym związku Kapłanów "Unitas", a od 1925 roku jego prezesem. Po powstaniu Uniwersytetu Poznańskiego prowadził duszpasterstwo akademickie. W 1918 roku brał udział w pracach sejmu dzielnicowego, w 1919 roku był dziekanem generalnym wojska wielkopolskiego. Był też sekretarzem generalnym powstałej w kwietniu 1920 roku Ligi Katolickiej. Był zastępcą senatora, 17 III 1926 roku wszedł do Senatu z listy państwowej chrześcijańsko-narodowej na miejsce S. Smólskiego, który złożył mandat. We wrześniu 1939 roku należał do grona osób, które w Poznaniu założyły konspiracyjną organizację "Ojczyzna", był później współorganizatorem Delegatury Rządu w Poznaniu. Aresztowany przez gestapo 3 V 1941 roku, zginął w Dachau 27 VI 1942 roku.

Kolejnymi parlamentarzystami, ale już mniej eksponowanymi byli: ks. Bernard Antoni Łosiński, ks. Aleksander Kubik, ks. Bolesław Witkowski, ks. Adam Błaszczyk, ks. Stanisław Szczęsnowicz, ks. Tadeusz Styczyński i ks. Bolesław Wróblewski. Ksiądz Bernard Antoni Łosiński urodził się 20 V 1865 roku w Wielem w powiecie chojnickim, w rodzinie chłopskiej. Ukończył teologię w Munster i Pelplinie. Święcenia otrzymał w 1891 roku. W latach 1897-1939 był proboszczem w Sierakowicach w powiecie Kartuzy, prokuratorem Seminarium duchownego w Pelplinie, dziekanem dekanatów. Prowadził ożywioną działalność społeczną. Założył kilka banków ludowych, wspierał polską Spółkę Parcelacyjną w Kościerzynie, inicjował zakładanie kółek rolniczych, stowarzyszeń spółdzielczych i kół Towarzystwa Czytelni Ludowych. Popierał działalność polskich towarzystw naukowych. Był aktywnym członkiem towarzystwa Przyjaciół Kaszub. W latach 1903-1918 zasiadał w pruskim Landtagu. Był członkiem Sejmiku i Wydziału Powiatowego w Kartuzach. W 1918 roku został członkiem Ligi Narodowej, a w rok później wstąpił do PSL-Pomorze, i z jego ramienia uzyskał mandat do Sejmu Ustawodawczego. Następnie w ZLN i SN. W 1930 roku został ponownie posłem z listy państwowej SN i prezesem stronnictwa w powiecie kartuskim. Był współinicjatorem utworzenia Stowarzyszenia Młodzieży Narodowej (1932). W ruchu narodowym działał do wybuchu wojny. Po zajęciu Pomorza przez Niemców został aresztowany we wrześniu 1939 i zmarł w obozie koncentracyjnym w Stutthofie lub w Sachsenhausen 22 IV 1940 roku.

Ksiądz Aleksander Kubik

urodził się 26 II 1886 roku w Westrzy w powiecie Ostrów Wlkp., w rodzinie chłopskiej. Ukończył szkołę średnią i seminarium duchowne w Poznaniu. Studia prawnicze rozpoczął w Genewie, kontynuował je we Wrocławiu, a ukończył w Poznaniu. Doktorat z prawa kanonicznego uzyskał na Uniwersytecie Lwowskim. Po otrzymaniu święceń (1913) pracował w diecezji poznańskiej oraz jako duszpasterz w skupiskach polonijnych w Westfalii, Saksonii i Berlinie, a w latach trzydziestych także na Słowacji. Był również wikarym i proboszczem w Konojadzie koło Kościana i w Chodzieży. W kraju opiekował się stowarzyszeniami robotniczymi, młodzieżowymi i ludowymi. Był działaczem Towarzystwa Czytelni Ludowych i Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. Współpracował z licznymi czasopismami m.in. "Włościaninem", "Przeglądem Wszechpolskim" i "Kurierem Poznańskim". Większe prace ogłaszał w rozprawach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przygotowania do kolokwium habilitacyjnego przerwał mu wybuch II wojny światowej. Był członkiem Sejmiku Powiatowego w Kościanie i Sejmiku Wojewódzkiego w Poznaniu. Mandat poselski uzyskał w 1922 roku z listy państwowej Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Rolniczego. W 1926 roku wstąpił do ZLN, a następnie do SN. Aresztowany 22 IX 1939 przez gestapo i uwieziony w Chodzieży, przewieziony do Fortu VII w Poznaniu, gdzie 6 XII 1939 został rozstrzelany.

Ksiądz Bolesław Witkowski urodził się 14 III 1873 w Wałczu w powiecie Wąbrzeźno. Ukończył Collegium Marianum w Pelplinie, gimnazjum Chełmnie i seminarium duchowne w Pelplinie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1895 roku. Przez 10 lat pracował jako wikariusz i administrator w różnych parafiach, a następnie objął probostwo w Mechowie. W 1906 roku założył w Pucku Bank Ludowy i Towarzystwo Rolnicze. Zorganizował także kilkanaście placówek Towarzystwa Czytelni Ludowych. W latach 1913-1918 był posłem do Sejmu Pruskiego z okręgu Puck-Wejherowo-Kartuzy. Po odzyskaniu niepodległości był jednym z organizatorów ZLN na Pomorzu. W dniu 2 V 1920 uzyskał mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego z ramienia ZLN w czasie wyborów uzupełniających na Pomorzu. Przed końcem kadencji w dniu 25 V 1922 roku zrzekł się mandatu i w 1923 roku został dziekanem dekanatu puckiego. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych był prezesem Zarządu Powiatowego SN w Pucku. Po wybuchu wojny został aresztowany przez Niemców i zamordowany w listopadzie 1939 w Piaśnicy Wielkiej.

Ksiądz Adam Błaszczyk urodził się 7 I 1883 roku w Pilicy koło Zawiercia. Ukończył seminarium duchowne w Kielcach i Akademię Duchowną w Petersburgu. Pracę duszpasterską prowadził na terenie diecezji kieleckiej, w Kielcach, Igołomi i Słomnikach. Był m.in. dziekanem i proboszczem w Słomnikach (1932-1939) oraz parafii św. Wojciecha w Kielcach (1939-1946). Równocześnie działał w organizacjach społecznych i politycznych związanych z endecją. W latach 1918-1931 wydawał w Kielcach endecki tygodnik "Ojczyzna". Mandat poselski piastował w latach 1930-1935 z listy SN w okręgu nr 20 (Kielce). Zmarł w Kielcach 16 I 1946 roku.

Ksiądz Stanisław Szczęsnowicz urodził się 13 IV 1867 w Augustowie. Ukończył szkołę średnią w Suwałkach, a następnie seminarium duchowne w Sejnach. Pracował jako wikariusz kolejno w Małym Płocku i Suwałkach. Po kilkumiesięcznym pobycie na probostwie w Wiżjenach objął parafię w Bakałaczewie, a w 1915 roku osiadł na probostwie w Suwałkach. W tym czasie otrzymał również godność dziekana dekanatu suwalskiego oraz kanonika honorowego kapituły sejneńskiej. Politycznie związany był z ruchem narodowym. W grudniu 1918 roku działał na rzecz przyłączenia Suwalszczyzny do państwa polskiego. Mandat do Sejmu Ustawodawczego otrzymał z listy ZLN w okręgu nr 2 (Suwałki). Po opuszczeniu parlamentu kontynuował działalność duszpasterską i polityczną. W związku z tą ostatnią wytoczono mu proces w 1926 roku o rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości, zakończony umorzeniem wobec braku dostatecznych dowodów. W 1926 roku został prałatem Kapituły Katedralnej Łomżyńskiej, a kilka lat później w dniu 1 IX 1929 roku jej proboszczem i dziekanem. Zmarł 28 III 1941 roku w Łomży.

Ksiądz Tadeusz Styczyński

urodził się 13 IV 1870 roku w Śremie, w rodzinie inteligenckiej. W 1894 ukończył seminarium duchowne w Poznaniu i Gnieźnie. Po kilku latach pracy jako wikary osiadł na probostwie w Grodzisku (1913). Był prezesem Towarzystwa Robotniczego, Samopomocy Żeńskiej i kółka rolniczego. Założył koło Towarzystwa Narodowo-Demokratycznego w Grodzisku. W latach 1908-1918 zasiadał w Reichstagu i sekretarzował Kołu Polskiemu. W czasie I wojny światowej należał do tajnego Międzypartyjnego Komitetu Obywatelskiego. W 1918 roku przewodniczył miejskiej i powiatowej Radzie Ludowej, a rok później został członkiem grodziskiego Wydziału Powiatowego, prezesem Rady Miejskiej i Powiatowego Komitetu Obrony Górnego Śląska. Wchodził do Rady Naczelnej ZLN. Do Sejmu Ustawodawczego został wybrany w IV poznańskim okręgu wyborczym z listy Zjednoczonych Stronnictw Narodowych, a w 1922 roku w okręgu nr 35 z listy chrześcijańsko-narodowej. Był kolejno kanonikiem, prałatem i infułatem kapituły gnieźnieńskiej. Po przeniesieniu się do Gniezna założył Towarzystwo Polsko-Czechosłowackie. Był radnym i przewodniczącym Rady Miejskiej (1929). Zasiadł także w Radzie Powiatowej SN. W 1941 roku został aresztowany i 31 X 1941 wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie zginął 6 II 1942 roku.

Ksiądz Bolesław Wróblewski urodził się 19 VIII 1867 roku w Rzuchowie w powiecie kolskim. Ukończył seminarium duchowne we Włocławku. Był członkiem rady miejskiej, wiceprezesem kółka rolniczego i prezesem Rady Opiekuńczej w Praszce. Po objęciu probostwa w Częstochowie został prezesem Rady Opiekuńczej, Rady Szkolnej Okręgowej oraz członkiem wielu stowarzyszeń oświatowych i dobroczynnych. Wybudował nowy kościół w Rędzinach, przebudował i powiększył kościoły w Wolborzu i Praszce. W 1907 roku został skazany na 50 rubli grzywny za używanie na procesjach sztandarów narodowych, a 3 lata później wyrzucony z Wolborza i obłożony zakazem pobytu w guberniach warszawskiej, piotrkowskiej, lubelskiej i siedleckiej. Za naruszenie zakazu zasądzono go w 1912 roku na 100 rubli grzywny. Do wybuchu I wojny światowej znajdował się pod stałym nadzorem policji. Posłem do Sejmu Ustawodawczego został z listy ZLN w okręgu nr 11 (Sieradz). Działalność społeczną kontynuował po opuszczeniu parlamentu. Decydująco wpłynął na wybudowanie katedry w Częstochowie. Zmarł w 1951 roku.

Posłami z ramienia endecji byli również: ks. Edmund Bieńkowski, ks. Piotr Dunajski, ks. Józef Kłos, ks. Władysław Mąkowski, ks. Antoni Sobczyński, ks. Stanisław Suliński, ks. Józef Watulewicz i ks. Antoni Wojnarowicz. Trzeba również dodać, że blisko endecji były także dwie znakomitości polskiego Kościoła tj. ks. arcybiskup obrządku ormiańskiego Józef Teodorowicz i ks. arcybiskup metropolita krakowski Adam Stefan Sapieha – późniejszy kardynał. Ksiądz Teodorowicz był posłem do Sejmu Ustawodawczego i zasiadał w klubie ZLN, a nawet był jego wiceprezesem, ale wkrótce wystąpił z klubu ZLN i w niedługim czasie wraz z Edwardem Dubanowiczem utworzył Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe. Następnie wybrany został, podobnie jak ks. Sapieha, do parlamentu w 1922 roku z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej, ale musiał wkrótce po wyborach zrezygnować z mandatu, gdyż zgodnie z wolą papieża wyżsi rangą duchowni nie mogli zasiadać w krajowych parlamentach.

W II Rzeczpospolitej endecja w swojej doktrynie politycznej podkreślała związki z Kościołem katolickim. Episkopat ze zrozumiałą sympatią i życzliwością obserwował postępujący szybko proces klerykalizacji endecji. Ksiądz prymas August Hlond uczestniczył w spotkaniach i dyskusjach z czołowymi przywódcami młodzieży narodowej, udzielając wsparcia moralnego. Wielu księży było czynnymi działaczami endeckimi, wielu sympatykami. Bez ich pomocy Narodowa Demokracja miałaby w społeczeństwie zapewne mniejsze poparcie. W czasie II wojny światowej zarówno okupant niemiecki jak i sowiecki bezwzględnie niszczyli polski Kościół katolicki. Ogółem podczas II wojny światowej zginęło ponad 1,9 tys. księży diecezjalnych i kleryków (ponad 19 % ogółu), 850 zakonników (m.in. św. Maksymilian Maria Kolbe) i 289 sióstr zakonnych. Wśród ofiar znajdowali się również księża – działacze endeccy.

Robert Rudnicki

Nr 24-25 (11-18.06.2006)